Tereny poprzemysłowe odegrały znaczącą rolę w rozwoju wielu miast europejskich, jednak w wyniku kryzysu i upadku przemysłu utraciły swoje pierwotne, a często wiodące znaczenie w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej miast. Obecnie w wyniku procesu rewitalizacji i remediacji tereny te są „odzyskiwane” dla społecznego użytkowania i mogą zyskać nowe gospodarcze bądź kulturalne znaczenie. W efekcie działań naprawczych wymagających przeprowadzenia prac remediacyjnych, mogą one uzyskać istotną pozycję w hierarchii terenów miejskim i stanowić przestrzeń centralną miast, gdzie będzie rozkwitać życie lokalnych społeczności.

Podkreślenia wymaga, że substancje pochodzące z przemysłu stanowią istotne zagrożenie dla środowiska naturalnego i zdrowia ludzkiego, dlatego tak ważne jest przeprowadzenie procesu remediacji poprzez dobór odpowiednich metod pozwalających na oczyszczenie tych terenów. Jednym z takich obszarów poprzemysłowych, gdzie prowadzone są działania rekultywacyjne i remediacyjne jest Koksownia Orzegów w Rudzie Śląskiej. Prowadzone tam prace są współfinansowane ze środków NFOŚiGW w ramach działań 2.5 Poprawa jakości środowiska, w tym adaptacja do zmian klimatu Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014-2020. Termin realizacji działań określono na 27 miesięcy.

Rys. 1. Projekt zagospodarowania terenu

Kontrakt rewitalizacji terenu zdegradowanego w formule „zaprojektuj – wybuduj” podzielono na trzy główne zadania: remediacja gruntu zanieczyszczonego przez działalność koksowni, rewitalizacja obiektów zabytkowych, wykonanie prac parkowych oraz małej architektury.

Na terenie, gdzie prowadzone są prace remediacyjne niemalże cały obszar, z wyłączeniem ruin przemysłowych, porośnięty był nieuregulowaną roślinnością niską i wysoką. W południowej części terenu znajduje się wieża zasypowa, zbiornik smoły i bateria pieców koksowniczych. Przed przystąpieniem do rekultywacji ziemi na terenie Koksowni Orzegów zlokalizowanej w centrum województwa śląskiego, firmy Menard Sp. z o.o. wraz z Remea Sp. z o.o. zobowiązane były do uzyskania pozwolenia na budowę, którego kluczowymi składowymi było pozwolenie konserwatorskie wydane przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a także zatwierdzenie planu remediacji przez Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.

Pozwolenie konserwatorskie było wymagane przez przepisy prawa z uwagi na pozostałości po ciągu komór pierwszej baterii koksowniczej, zbiornika smoły oraz wieży węglowej. Obiekty te były objęte ochroną konserwatorską, bowiem w 1987 r. zostały wpisane do rejestru zabytków, natomiast w centralnej części terenu znajdowała się droga wyłożona sześciokątnymi płytami betonowymi typu trylinka.

Zdj. 1. Prace na terenie Koksowni Orzegów

Zdj. 2. Teren koksowni Orzegów przed rozpoczęciem prac budowlanych

Analizując dawne mapy historyczne tego terenu, można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że w tym miejscu przebiegał szynowy ciąg komunikacyjny. Jak wynika z danych archiwalnych Koksownia Orzegów powstała na badanym terenie w 1903 roku. Do koksowni węgiel był dostarczany z pobliskiej kopalni Karol. Zakład był rozbudowywany przez 20 lat, jednak w późniejszych latach nie przeprowadzano żadnych poważniejszych prac remontowych. Koksownia prosperowała, aż do 1967 roku, po tym okresie w skutek braku dalszego jej użytkowania następowała stopniowa degradacja znajdujących się na omawianym terenie budynków.

W granicach badanego obszaru można było znaleźć liczne ruiny pokryte pryzmami gruzu budowlanego i odpadów komunalnych, które należało w pierwszej kolejności usunąć. Przeważająca część gruntów w Rudzie Śląskiej wskutek działalności przemysłowej, górniczej oraz zabudowy uległa znacznemu przekształceniu. Liczne deformacje powierzchni, zmiany stosunków wodnych i zanieczyszczenia atmosferyczne doprowadziły do poważnej degradacji gleb polegającej na ich zawodnieniu, osuszeniu, zakwaszeniu oraz skażeniu toksycznemu.

Wyniki z uzyskanych analiz chemicznych z prób pobranych na tym obszarze zostały porównane do wartości dopuszczalnych dla grupy C (zgodnie z uchylonym rozporządzeniem z dnia 9 września 2002 r., w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi). Wykazały one wysoki poziom zanieczyszczenia ropopochodnych – naftalenu, wysoki poziom metali ciężkich takich jak cynk i kadm. Nie stwierdzono przekroczenia standardów jakości metali ciężkich takich jak: arsen, cyna, miedź, chrom, nikiel, rtęć, bar, kobalt i molibdenu.

Na podstawie badań gruntu przeprowadzonych w 2018 r. stwierdzono, że na przedmiotowym terenie substancjami powodującymi ryzyko skażenia środowiska i negatywny wpływ na zdrowie ludzi są: metale ciężkie (arsen, bar, cynk, cyna, miedź, kadm, ołów oraz rtęć); cyjanki (związki kompleksowe); sumy benzyn (C6-C12) i sumy olejów (C12-C35); wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (naftalen, antracen, chryzen Benzo(a)antracen, dibenzo(a,h)antracen benzo(a)piren, benzo(b)fluoranten, benzo(k)fluoranten, benzo(g,h,i)perylen, indeno(1,2,3-cd)piren); węglowodory aromatyczne (benzen, toluen m&p ksylen); krezole, fenole oraz ftalany (di-n-butyloftalan).

W oparciu o aktualną wiedzę dotyczącą stanu rozpoznania zanieczyszczeń występujących na omawianym obszarze oraz na podstawie istniejących warunków geologicznych zaprojektowano remediację środowiska gruntowego na terenie dawanej koksowni Orzegów w oparciu o następujące działania (Rys. 1):
• Metoda ex situ – wywóz zanieczyszczonego gruntu do utylizacji;
• Stworzenie przesłony pionowej z cementrogruntu w technologii Trenchmix;
• Stworzenie przesłony poziomej „Kapping”;
• Bariera reaktywna – zaprojektowanie jej tak, aby była przepuszczalna
• Bioremediacja;
• Fitoremediacja.